Toshkent shahridagi atmosfera havosining ifloslanishi haqida ma’lumot

Atmosfera havosining ifloslanishi tabiiy va texnogen manbalardan ifloslantiruvchi moddalarning chiqishi natijasida yuzaga keladi.

Ma’lumot uchun: ifloslanishning tabiiy manbalariga tuproq changlari, o‘simliklar yong‘inlari va chaqmoq kiradi. Antropogen manbalarga iqtisodiyot tarmoqlari (energetika, neft-gaz, kimyo, konchilik, metallurgiya, transport, kommunal xo‘jalik, qishloq xo‘jaligi, qurilish sanoati) kiradi.

O‘zbekiston Respublikasida, xususan, Toshkent shahrida atmosfera havosining sifat va miqdoriy tarkibini shakllantirishda asosiy belgilovchi omillar bo‘lib avtotransport vositalarining chiqindilari, sanoat chiqindilari, ayniqsa, qurilish ishlari hajmining oshishi hisobiga, shuningdek, ob-havo sharoiti (shamol, shtil, yuqori harorat, qurg‘oqchilik) hisoblanadi.

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 5-sentyabrdagi 737-son qaroriga muvofiq O‘zgidromet Respublikaning shahar va tumanlarida joylashgan statsionar kuzatuv punktlarida atmosfera havosi ifloslanishining davlat monitoringini amalga oshiradi. Atmosfera havosining ifloslanishi monitoringi 26 ta shaharda 89 ta kuzatuv punktlarida olib boriladi, ulardan 23 tasi zamonaviy “Horiba” avtomatik stansiyalari (Yaponiya-Germaniya). Kuzatuv punktlari aholi soni, maydoni va relefini hisobga olgan holda O‘zbekiston shaharlarida joylashgan.

Kuzatish statsionar postlarda kuniga 3 marta quyidagi ko‘rsatkichlar bo‘yicha amalga oshiriladi: chang, oltingugurt dioksidi, azot dioksidi, azot oksidi, karbon monoksit, fenol, ftor vodorod, ammiak, formaldegid, og‘ir metallar.

Avtomatik monitoring stansiyalarida asosiy ifloslantiruvchi moddalar: oltingugurt dioksidi, azot dioksidi va oksidi, uglerod oksidi, PM10 va PM2.5 mayda dispersli zarralari, ozon, ammiak, shuningdek, meteorologik ko‘rsatkichlar: havo harorati, namlik, bosim kuzatuvlari amalga oshiriladi. Kuzatuvlar har daqiqada onlayn tarzda amalga oshiriladi.

Toshkent shahrida 23 ta statsionar postda atmosfera havosi sifati monitoringi olib boriladi, shundan 10 tasi gazoanalitik-o‘lchash uskunalari ishlab chiqarish bo‘yicha jahonda yetakchi bo‘lgan va O‘zbekiston o‘lchov vositalari reestriga kiritilgan “Horiba” (Yaponiya, Germaniya) kompaniyasi tomonidan ishlab chiqarilgan gaz analizatorlari bilan jihozlangan avtomatik stansiyalardir.

“Avtomatik kuzatuv stansiyalari etalon hisoblanadi, chunki ularning ifloslantiruvchi moddalarni aniqlash usullari atrof-muhit havosi sifatini o‘lchash bo‘yicha xalqaro standartlarga (ISO, EN, TUV) mos keladi va bir necha kvadrat kilometrdagi havo ifloslanishi holatini aks ettiradi”

Atmosfera havosi monitoringi davlat tarmog‘i “Metrologiya to‘g‘risida”gi qonunga muvofiq metrologik standartlarga va xalqaro o‘lchash usullariga javob beradigan ishonchli professional uskunalar bilan jihozlangan bo‘lishi kerak.

Arzon datchiklardan olingan ma’lumotlarning sifati juda katta farq qiladi va arzon datchiklardan olingan havo sifati haqida ma’lumot super lokal hisoblanadi. Ushbu qurilmalar etalon monitoringi tarmoqlarini almashtirish uchun hali mos emas. Hozirgi vaqtda datchiklar jamoatchilik monitoringi uchun vositadir. Datchiklar kamroq sezgir, kamroq aniq va ifloslanish nuqtalari haqida ma’lumot olish uchun zich tarmoq talab qilinadi. Olingan ma’lumotlarni solishtirish uchun ekvivalent mos yozuvlar monitoring stansiyalari yonida arzon narxlardagi datchiklarni joylashtirish kerak.

Avtomatik monitoring stansiyalaridan olingan atmosfera havosining ifloslanishi to‘g‘risidagi ma’lumotlar har soatda O‘zgidrometning https://monitoring.meteo.uz hamma uchun ochiq onlayn platformasida e’lon qilinadi hamda AirVisual veb-saytiga integratsiya qilingan.

Ma’lumot uchun: AQSHning O‘zbekistondagi elchixonasi ham havo havosining RM2.5 mayda dispersli zarralari va Elchixona hududida o‘rnatilgan uskunalardan ozon bilan ifloslanishini nazorat qiladi.

Shu bilan birga, IQAir veb-saytida havoning ifloslanishi Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (keyingi o‘rinlarda JSST deb yuritiladi) tavsiya etilgan standartlari bilan taqqoslanadi. JSST tavsiyalari juda qattiq (PM2.5 ning o‘rtacha yillik miqdori 5 mkg/m3, o‘rtacha kunlik qiymati 15 mkg/m3) va bunday ko‘rsatkichlarga erishish juda qiyin. Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti tomonidan tavsiya etilgan standartlarni dunyoning hech bir davlati qabul qilmagan, ammo ko‘pchilik mamlakatlar milliy standartlarni qabul qilgan (PM2,5 ning o‘rtacha yillik miqdori): AQSH, Meksika - 12 mkg/m3, Belarusiya, Yaponiya - 15 mkg/m3, Yevropa Ittifoqi - 25 25 mkg/m3, Rossiya - 20 mkg/m3, Xitoy - mkg/m3, standart - mkg/m3 bo‘lmagan Janubiy Koreyada qabul qilingan.

Ayni paytda O‘zbekistonda SaNQvaN 0053-23ga qo‘shimcha qabul qilingan, unda atmosfera havosidagi RM2,5 mayda dispersli zarrachalarining miqdori bo‘yicha normativlar ko‘rsatilgan (yillik – 35 mkg/m3, sutkalik – 60 mkg/m3).

Ma’lumot uchun: Dunyoning ko‘pgina mamlakatlarida atmosfera havosidagi mayda zarrachalarning maksimal yagona konsentratsiyasi uchun standart mavjud emas.

Shu bilan birga, respublikada atmosfera havosining ifloslanish darajasining joriy ko‘rsatkichi ma’lum bir hudud uchun ustuvor ifloslantiruvchi moddalardan kelib chiqqan holda hisoblab chiqiladigan Atmosfera ifloslanishining kompleks indeksi (keyingi o‘rinlarda — API) hisoblanadi.

Ma’lumot uchun: havoning ifloslanish darajasi past deb hisoblanadi — AII 5 dan kam bo‘lsa, AII 5 dan 7 gacha ortiq, AII 7 dan 14 gacha bo‘lsa yuqori, 14 va undan yuqori AII bilan juda yuqori.

2024-yil uchun Toshkent bo‘yicha AII 7,31 ni tashkil etdi, bu havo ifloslanishining yuqori darajasiga to‘g‘ri keladi.